De geschiedenis van de Valkenburgse toren(s)
Deze pagina is nog in bewerking
De eerste toren
Het dorpscentrum van Valkenburg ligt op een terp. Deze is ontstaan in de eerste eeuw van onze jaartelling toen de Romeinen hier een castellum bouwden. Op deze plek zijn verschillende castella na elkaar gebouwd. Telkens met de vorige als fundering. Zo ontstond er een terp en …… het dorp Valkenburg. Het was volstrekt logisch dat de eerste kerk op deze terp werd gebouwd.
Al in 832 bezat het dorp een kapel, die behoorde bij de parochie in Oegstgeest. De kapel werd door de Noormannen verwoest en daarna vervangen door een kerkgebouw, want Falckanaburch, zoals Valkenburg werd genoemd, kreeg een eigen parochie (866). De kerk was een eenvoudige vroegromaanse basiliek, opgetrokken uit de overvloedig aanwezige (Romeinse) tufsteen en zogenaamde kloostermoppen. Het gebouw had geen zijbeuken, maar wel een zware toren; een zogeheten vluchttoren. Een vluchttoren was een zwaar aangezette Romaanse toren met een verdedigend karakter. Bij gevaar vluchtte de bevolking in de toren. In het portaal bevond zich een ladder, die voerde naar de eerste verdieping. Men trok de ladder op en bevond zich in een soort verschansing. Men had in die tijd veelvuldig last van de Denen en Vikingen, ofwel de Noormannen.
De tweede toren
De kerk werd uitgebreid. Er ontstond een kruisvormig gebouw bestaande uit een middenschip en twee zijbeuken. Waarschijnlijk is de toren op enig moment gesneuveld, want later is er sprake van een toren in een vroeggotische stijl. De bouw daarvan moet na 1250 geweest zijn, want in dat jaar is de Domtoren te Utrecht gebouwd; één van de eerste torens in deze stijl in Nederland. Het kerkgebouw heeft ruim 600 jaar in Valkenburg dienst gedaan. Tijdens de hoekse en kabeljauwse twisten is het kerkgebouw, inclusief de toren, vernield.
De derde toren
Maar Valkenburg was in die tijd (1494) zo welvarend dat er een nieuwe kruiskerk kon worden gebouwd, nu in laatgotische stijl. De toren werd op de romp van de vorige, de vroeggotische toren, gebouwd. Na de zware vroegromaanse toren en de vroeggotische toren kwam dus de laatgotische toren. Deze derde toren werd hoog opgetrokken met een hoge puntige spits. In de volksmond werd de toren de Lange Maai genoemd (Maai is het Friese woord voor Maria). Ten tijde van de tachtigjarige oorlog werd de kerk zwaar beschadigd, maar kon met hulp van de omringende gemeenten worden opgeknapt. Het gebouw was inmiddels overgegaan in handen van de protestante kerk.
5 september 1665 trof een zwaar onweer de toren. Deze brandde geheel af. Het kerkgebouw kon worden behouden.
De vierde toren
Op dezelfde plek werd een geheel nieuwe toren gebouwd. Deze was minder slank dan de vorige en kwam vrij massief over. In tegenstelling tot de vorige toren kwam hier een bescheiden platte kap op. In een – later toegevoegd - open koepeltje van hout werd het uurwerk, de klok en de uur- en windwijzers geplaatst.
Tot eind 18e eeuw waren kerk en staat nauw met elkaar verbonden. Door de Franse overheersing kwam daar een einde aan. Het kerkelijk leven kwam op een laag pitje te staan en de overheid had geen aandacht voor het onderhoud van de gebouwen. De notulen van de kerk stopten op 1 juli 1798 en gingen pas weer verder in het jaar 1817. Als kerkgebouw had men toen nog slechts het koorgedeelte tot haar beschikking.
Het gebouw was in de Franse tijd zwaar verwaarloosd. In 1809 werd de toren en een groot gedeelte van het kerkgebouw uit 1494 afgebroken.
De vijfde toren
In 1844 besloot men ook het restant te slopen en een geheel nieuwe kerk te bouwen. Het nieuwe gebouw was een ratjetoe van bouwstijlen en werd betaald uit landelijke en provinciale fondsen. Op de toren was duidelijk bezuinigd. Het was een klein torentje van hout.
Het torentje was in de jaren’20 van de vorige eeuw het mikpunt van spot. Onze Rijnsburgse buren konden het niet nalaten de Valkenburgers te stangen: “He juh, motten jullie de toren niet binnenhalen met al die wind. Straks wordt tie nog nat” Waarop de Valkenburgers reageerden dat de Rijnsburgse toren gebouwd was met Valkenburgse tufsteen.
De zesde toren
De Rijnsburgers hadden echter wel een punt, want bij het luiden van de klok bewoog het hele torentje mee. Dat was reden om in 1929 het houten torentje te vervangen door een nieuwe toren. Een prachtige slanke toren naar een ontwerp van de gemeenteopzichter Jac. Haasnoot. Het zou ons niet verbazen als deze toren net iets groter was dan de toren in Rijnsburg.
Het 10-jarig bestaan van deze toren ging gepaard met een blikseminslag in juli 1939. De schade bleef gelukkig beperkt. In maart 1940 was er opnieuw brand. Eind april was de schade hersteld. Veertien dagen later brak de tweede wereldoorlog uit.
Valkenburg had zwaar te lijden van de oorlogshandelingen. Het centrum werd bijna volledig in puin geschoten.
De wederopbouw na de oorlog liet op zich wachten in verband met de opgravingen in het centrum van ons dorp. Het geduld van de kerkvoogdij werd beloond; men kreeg geld voor een extra zaal voor activiteiten. Maar voor de wederopbouw van de toren was (nog) geen geld. Op 14 februari 1950 werd het nieuwe kerkgebouw in gebruik genomen zonder toren. De klok hing in een houten klokkenstoel. Het was de originele oude klok. Toen de Duitsers de klokken vorderden voor het maken van munitie, werd de klok door een aantal Valkenburgers aan een touw in de Rijn gehangen. Na de oorlog is deze opgevist en weer in gebruik genomen.
Op weg naar een nieuwe toren, de zevende
De zaal naast de kerk was extra “verdiend” door te wachten met bouwen tot na de opgravingen en vanwege het feit dat de noodkerk niet als verenigingsgebouw kon blijven staan. Dat er voor de toren (nog) geen geld beschikbaar was, kon iedereen billijken. Het herstel en bouw van woningen was veel urgenter. Wel werd alvast de fundering gelegd voor de toren en een gedeelte van het muurwerk in de hoek op sterkte gemaakt. Toch was men er niet gerust op. Het vliegveld Valkenburg werd steeds drukker en hoge obstakels waren ongewenst. Ondanks dat was de kerkenraad in de jaren ’50 optimistisch en leefde nog sterk het idee dat de kerk niet af was. De gemeenteraad besloot zelfs alvast een bedrag te reserveren voor de (uitgestelde) bouw van de toren.
Na 20 jaar werd in 1973 min of meer besloten van de torenbouw af te zien. De kerkenraad kwam met een uitbreidingsplan voor een gebouw voor het jeugdwerk. Deze uitbreiding was deels gepland op de fundering van de toren. Valkenburg was in rep en roer. Er kwam een actiegroep, de vrienden van de Valkenburgse toren, die zich richtte tegen de uitbreidingsplannen. De gemeente had in eerste instantie toestemming gegeven voor de plannen. De provincie vond dat het plan aangepast moest worden (binnen de rooilijn van de Kruisweg), maar daarna stond niets de uitbreiding in de weg. Niemand was blij met de tweespalt in het dorp. De leden van de kerk vonden in meerderheid de extra ruimte voor het jeugdwerk belangrijker dan een toren, die er naar hun opvatting toch nooit zou komen. De actiegroepleden had een aantal argumenten tegen de bouw: 1. Valkenburg was nog niet af zonder toren. 2. De uitbreiding zou plaats vinden op een historisch stukje groen in het centrum en 3. Er waren alternatieven genoeg, zoals het net nieuw gebouwde Trefpunt. Er werden ruim 500 handtekeningen opgehaald en er ging zelfs een brief naar de minister. Het mocht niet baten. De meerderheid in de raad stemde voor het voorstel van het college van burgemeester en wethouders om de bezwaren ongegrond te verklaren. De uitbreiding kwam er. Ook de “tijdelijke” houten klokkenstoel werd vervangen door een vrij definitieve stoel van beton naar een ontwerp van C.Houwaard.
In het najaar van 1986 stond de toren weer op de politieke agenda. “Door de sterke financiële positie van de gemeente Valkenburg is het een goed initiatief om de plannen tot de bouw van een kerktoren uit de kast te halen. Sinds de vorige toren is afgebroken is het in Valkenburg een voelbaar gemis. Langer wachten maakt de toren door de vele prijsverhogingen alleen maar duurder.” Aldus het college. In de raadsvergadering van november 1986 werd tijdens de algemene beschouwingen duidelijk dat de raad niet enthousiast was. Men verwees naar een fries, satirisch stuk “De torenbouw van Brikkekiks in het landschap Batrachia”, de torenbouw als blijspel.
“De tijd dat de bomen, torens, tot de hemel reikten ligt voorlopig achter ons. Het is investeren in luchtkastelen”, volgens een meerderheid van de raad.
En dat bleek ook wel, want de daarop volgende 11 jaar is er niet meer over een toren gesproken. En eigenlijk zonder enige aankondiging vooraf stond het onderwerp zomaar ineens op de raadsagenda van 4 november 1997 als een extra agendapunt. Het college vroeg een krediet voor een haalbaarheidsonderzoek naar de bouw van een toren. En ondanks het gesteggel over andere prioriteiten, onderhoud en exploitatie werd het voorstel aangenomen. Een historisch moment.
In juni 1998 werd een stuk grond van de kerk overgenomen. Architect Warmenhoven maakte het ontwerp van architect Van Verloo “up to date”.
Op 25 november 1998 werd begonnen met de bouw van de nieuwe toren. De eerste handeling was het slopen van de consistorie, waar 25 jaar geleden bij de bouw veel over te doen was. Naast de al 50 jaar oude fundering waren nog drie heipalen nodig om het geheel overeind te houden. De binnenmuren van de toren werden opgebouwd met betonelementen. Begin januari 1999 werd het eerste element geplaatst.
Daarna ging het voortvarend. Per week zagen de Valkenburgers de toren groeien. Eind maart was de zesde verdieping bereikt. Het opmetselen kon beginnen en na het plaatsen van de lift en de klokken was er begin juni het moment suprème: het plaatsen van de spits.
Nog voor de bouwvakvakantie werden de steigerdelen verwijderd en op 16 juli 1999 was Valkenburg weer bij de tijd en werd ieder uur het klokgelui weer gehoord. Daar moesten de direct omwonenden (vooral ‘s nachts) aan wennen. In september kwam het hekwerk om de trans en eigenlijk was de toren (nummer 7) toen af. Op dat moment was de politiek echter nog volop in discussie over de invulling van de verdiepingen. Het duurde dan ook nog tot 26 mei 2000 voordat de toren daadwerkelijk geopend werd. Op zaterdag 27 mei was er open huis voor het publiek, waar veel Valkenburgers gebruik van maakten. Het dorp was weer compleet.
